Book Review: Η ΠΛΟΚΗ ΣΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΓΡΑΦΗ, του ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΜΥΡΟΦΟΡΙΔΗ, από εκδόσεις ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ

(Γράφουν η Κατερίνα Τσαμπά και η Γιώτα Βασιλείου)

Από τότε που ξεκινήσαμε να συνεργαζόμαστε στο Facebook Fun Group ΒΙΒΛΙΟγραφικά, έχουμε μάθει να μοιραζόμαστε όχι μόνο βιβλία αλλά και αναγνώσεις, εντυπώσεις και κριτικές. Έτσι κι αυτή τη φορά, αποφασίσαμε να ενώσουμε τις φωνές μας ‒η Κατερίνα Τσαμπά και η Γιώτα Βασιλείου‒ για να μιλήσουμε για ένα βιβλίο που θεωρούμε ιδιαίτερα σημαντικό για κάθε άνθρωπο που αγαπά τη συγγραφή: Η Πλοκή στη Δημιουργική Γραφή του Αλέξανδρου Μυροφορίδη. Δύο διαφορετικές οπτικές, μία κοινή αγάπη για τη λογοτεχνία και τη δημιουργική γραφή, συναντιούνται στο παρακάτω κείμενο.

Κατερίνα Τσαμπά: Το βιβλίο «Η πλοκή στη δημιουργική γραφή» ήρθε στα ελληνικά δρώμενα για να στηρίξει συγγραφείς στο κυριότερο θέμα του έργου τους. Η πλοκή είναι το βασικότερο στοιχείο της ιστορίας∙ είναι η ιστορία.

Με το περιεχόμενό του, που είναι τεκμηριωμένο σε κάθε του σημείο με μια εκτενή βιβλιογραφία, έρχεται να μας καθοδηγήσει στο στήσιμο των πλοκών μας με προσοχή και μαεστρία.

Προσωπικά το αγάπησα, μου ξεκλείδωσε πολλές σκέψεις που είχα στο μυαλό ανάκατα.

Ένα από τα πολύ ωραία στοιχεία του βιβλίου, που πραγματικά απόλαυσα, είναι ότι εκτός του είχε εκτενείς σημειώσεις για να εξηγήσει κατά τόπους σημεία ή να δώσει την πηγή, αυτές ήταν στην ίδια σελίδα της αναφοράς. Δεν χρειαζόταν, δηλαδή, να ανατρέξω στο πίσω μέρος του βιβλίου.

Κάνοντας μια ιστορική διαδρομή από τον Αριστοτέλη μέχρι και τη σημερινή εποχή, μας δείχνει τις διάφορες σχολές, τι υποστηρίζανε ανά τους αιώνες, κάνει συγκρίσεις των πληροφοριών των διάφορων σχολών με άλλες και συνεχίζει με το δεύτερο μέρος το οποίο αφορά την πλοκή στην πράξη. Στο δε τρίτο μέρος, οδηγείται σε συμπεράσματα, αναφέροντας την εξελικτική πορεία της πλοκής.

Λίγο πριν το τέλος αυτού του βιβλίου μάς αναφέρει την τεχνητή νοημοσύνη και μας παρουσιάζει μια μελέτη περίπτωσης συνοπτικά για να μας δείξει πώς αυτή μπήκε στη ζωή μας και τι έρχεται στο μέλλον.

Ας τα πάρουμε όμως από την αρχή.

Με την ποιητική του Αριστοτέλη και τον “μύθο” του (τα επόμενα χρόνια μετονομάζεται σε πλοκή) ξεκινάει ένας παγκόσμιος διάλογος, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο συγγραφέας στην εισαγωγή, και εγείρονται καινούρια ερωτήματα. Στην ποιητική του ο Αριστοτέλης μας μιλάει για την τραγωδία που είναι η μίμηση και πώς μπορεί να επιτευχθεί. Επίσης, ότι απαραίτητο στοιχείο είναι να υπάρχει αρχή, μέση και τέλος. Ο Αριστοτέλης πρότεινε να υπάρχει μια λογική συνοχή, δηλαδή για οτιδήποτε γραφτεί να υπάρχει μια λογική εξήγηση. Αναφέρει τα μέρη της τραγωδίας αλλά ξεχωρίζει τον μύθο μιας και ο ρόλος του είναι άκρως σημαντικός.

Μιλάει για τους μηχανισμούς και τα επιμέρους στοιχεία του μύθου, την περιπέτεια, την αναγνώριση, την επιβράδυνση, τον από μηχανής θεό, την τραγική ειρωνεία, τον φόβο και τη συμπόνοια, την κάθαρση και το ζεύγος δέση-λύση. Εκπληκτικά αυτά που διαβάζουμε και αν σκεφτούμε την εποχή που γράφτηκαν καταλαβαίνουμε πόσο σοφά είναι. Καθώς προχωρούσα την ανάγνωση των ιστορικών στοιχείων, αναγνώρισα πολλά (αν όχι και όλα, τολμώ να πω) στοιχεία που χρειαζόμαστε και αξιοποιούμε όσοι γράφουμε μυθοπλασία σήμερα.

Ο Αριστοτέλης μίλησε, όμως, και για τον ήρωα και πόσο συμβάλλει αυτός στον σχεδιασμό της πλοκής. Τα χαρακτηριστικά του και ο τρόπος που δρα και λειτουργεί, οδηγεί, εξελίσσει τον μύθο, την πλοκή. Εξακολουθεί όμως να επισημαίνει το ότι ο μύθος παραμένει ο πιο σημαντικός και ότι χωρίς αυτόν δεν μπορεί να υπάρξει ιστορία.

Μετά, προχωράμε σιγά σιγά και φτάνουμε στην Ιταλική Αναγέννηση κατά την οποία μελετητές και δημιουργοί συμφωνούν σε πολλά σημεία με τον Αριστοτέλη και αναθεωρούν κάποια άλλα.

Ο κ. Μυροφορίδης αναφέρεται επίσης στην πλοκή στο βρετανικό αναγεννησιακό δράμα με μελέτη του έργου “Βασιλιάς Ληρ” και μέσω της γραμματικής της πλοκής του Thomas Pavel μιλάει για τον σχεδιασμό της. Πριν από αυτό όμως αναφέρεται και στον Όμηρο, ο οποίος στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια φέρνει πρώτη φορά την τεχνική “in media res” (στη μέση των πραγμάτων) η οποία χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα, με μεγάλη επιτυχία μάλιστα, για την έναρξη της ιστορίας.

Στο βιβλίο, επίσης, αναφέρεται σε άλλα στοιχεία της πλοκής εξηγώντας περισσότερο και αναλύοντας σε βάθος σε αυτή. Για παράδειγμα, αναφέρει την κίνηση που εμφανίζεται όταν το πρόβλημα την αποζητά καθώς και όταν αυτή αντιπροσωπεύει μια απόπειρα για λύση. Οι σχολές ανά τους αιώνες οδηγούν σε διάφορα συμπεράσματα. Η αναφορά στους Γάλλους Κλασικούς, στους Άγγλους Νεοκλασικούς και φτάνοντας στον 19ο αιώνα μάς οδηγεί με τέχνη στα στοιχεία που πρέπει να έχει η πλοκή σήμερα! Αληθοφάνεια, για παράδειγμα. Προσχέδιο, επίσης, και πόσο κρίσιμο είναι για να μπορέσουμε να στήσουμε την ιστορία μας χωρίς να μπερδευτούμε. Βεβαίως, το προσχέδιο μπορούμε να το αναθεωρούμε εφόσον το κρίνουμε απαραίτητο καθώς γράφουμε.

Δεν θα μπορούσε να λείψει αναφορά στην πυραμίδα του Freytag όπου μας αναλύει εξαιρετικά τα βασικά στοιχεία της πλοκής.

Παρακάτω, μιλάει για την κριτική του Henry James για την πλοκή. Ο James στο βιβλίο του “Η τέχνη της μυθοπλασίας” αναφέρει ότι ο αναγνώστης απαιτεί από το μυθιστόρημα να μην εξομοιώνει την πραγματική ζωή, όμως ο ίδιος πιστεύει ότι ο μόνος λόγος ύπαρξης του μυθιστορήματος είναι το ακριβώς αντίθετο: η αναπαράσταση της ζωής. Και εδώ έρχεται η αληθοφάνεια που αναφέρθηκε νωρίτερα. Σιγά σιγά, λοιπόν, μελετώντας αυτό το βιβλίο διαπιστώνουμε πώς όλα έρχονται και δένουν σαν κομμάτια ενός παζλ.

Γνωρίζοντας προσωπικά τον κ.Μυροφορίδη και πόσο εξαιρετικός είναι σε αυτό που κάνει, δεν περίμενα κάτι λιγότερο από αυτό το υπερπλήρες ανάγνωσμα, που σου μαθαίνει την ιστορία της πλοκής, τις τεχνικές καθώς και τον τρόπο να τη δημιουργείς στην πράξη. Μέσα από αυτό καταλαβαίνουμε ότι το έργο του μυθιστοριογράφου είναι δυσκολότερο από εκείνο του ιστορικού. Ο πρώτος θα παίξει διπλό ρόλο καθώς θα προσπαθήσει να συλλέξει τα στοιχεία που χρειάζεται και μετά να αναλάβει τον ρόλο του καλλιτέχνη και να τα περιπλέξει.

Όλα συγκλίνουν στον αναπόσπαστο ρόλο της πλοκής για ένα βιβλίο. Στο ότι οι χαρακτήρες δεν θα υφίστατο χωρίς αυτή. Συγκλίνουν, τέλος, στην ανάγκη το ερώτημα «Τι θα γίνει μετά;» να απαντιέται έτσι ώστε να κρατά αμείωτο ενδιαφέρον του αναγνώστη.

Απόλαυσα το βιβλίο μέχρι το τελευταίο του σημείο στίξης!

Γιώτα Βασιλείου: Έχω τη χαρά να γνωρίζω κι εγώ προσωπικά τον Αλέξανδρο Μυροφορίδη όχι μόνο μέσα από τα βιβλία του, αλλά και ως δάσκαλό μου στην αστυνομική δημιουργική γραφή. Έχω παρακολουθήσει πολλές από τις ομιλίες του, πάντα με την ίδια αίσθηση θαυμασμού για το εύρος των γνώσεών του και την καθαρότητα με την οποία τις μεταδίδει. Τον εκτιμώ απεριόριστα και ως άνθρωπο, για την ακεραιότητα και τη γενναιοδωρία του, κι αυτό έκανε την ανάγνωση του βιβλίου του ακόμα πιο ιδιαίτερη και απολαυστική για μένα.

Μελέτησα με ευλάβεια το κείμενο και με την αίσθηση πως κρατούσα στα χέρια μου έναν αλχημιστικό χάρτη για τον αφηγηματικό κόσμο − αυτό που κοινώς ονομάζουμε πλοκή.

Αναγνωρίζοντας ότι όλοι, συνειδητά ή υποσυνείδητα, αισθανόμαστε και περιγράφουμε την πλοκή με λέξεις και φράσεις όπως “μας κρατάει”, “είναι σφιχτή”, “καλοσχεδιασμένη”, το βιβλίο αναλαμβάνει να φωτίσει τι σημαίνουν τα λόγια αυτά, με απαράμιλλη ακρίβεια αλλά και ερευνητικό πάθος. Εξοπλισμένος με αφετηρία την αρχαία ελληνική τραγωδία, ο Αλέξανδρος Μυροφορίδης διατρέχει όλα τα στάδια της σκέψης μέχρι τη σύγχρονη θεωρία − και το κάνει μεν με ακαδημαϊκό ύφος, όμως χωρίς να κουράζει αλλά αντίθετα να μοιάζει με ουσιαστική συζήτηση με τον αναγνώστη. Με απλά λόγια, μας οδηγεί σε μια διαδρομή κατά την οποία καταλαβαίνουμε ότι η πλοκή δεν είναι απλώς επιλογή μιας σειράς γεγονότων, αλλά οργανικοί ρυθμοί, αφηγηματική τεχνική και μηχανισμοί που ζωντανεύουν το κείμενο.

Επιπλέον, οι ενότητες με παραδείγματα από την ελληνική και την παγκόσμια λογοτεχνία, οι πίνακες, τα διαγράμματα και η προσθήκη εργαστηριακής δημιουργικής γραφής δεν μοιάζουν πρόσθετα· είναι εποπτικά εργαλεία που μας επιτρέπουν να αντιληφθούμε με χειροπιαστό τρόπο αυτό που ίσως μέχρι τώρα αντιλαμβανόμασταν μόνο διανοητικά − ότι πλοκή και η δημιουργική γραφή δεν είναι δύο παράλληλοι χώροι, αλλά συγκοινωνούντα δοχεία.

Όσο προχωρούσα, με εντυπωσίασε πόσο αναλυτικά εξετάζονται οι αφηγηματικές αρχές: η συμμετοχή του αφηγητή, η προοπτική, τα επίπεδα, ο χρόνος, η διάρκεια, η απόσταση και η συχνότητα της αφήγησης. Θέματα που τα νιώθουμε ενστικτωδώς όταν γράφουμε, εδώ παρουσιάζονται καθαρά, σχεδόν σαν να κρατάς έναν οδηγό πλοήγησης που σου δείχνει γιατί μια σκηνή ανασαίνει ή γιατί ασφυκτιά. Ιδιαζόντως χρήσιμα βρήκα τα κεφάλαια με τα δομικά σχήματα (το “φίδι” του Tilley, το “παράδειγμα” του Syd Field, το ανατρεπτικό “check” της Burroway), γιατί σε βοηθούν να οπτικοποιήσεις την ιστορία σου, να τη δεις σαν καμπύλη ή σαν κύκλο, αντί να την αντιμετωπίζεις μόνο ως διαδοχή γεγονότων.

Ιδιαίτερα, με κέρδισαν οι ενότητες για τα λογοτεχνικά τεχνάσματα, κάτι που εκτιμώ ιδιαιτέρως όταν τα πετυχαίνω στα βιβλία που διαβάζω. Όταν διάβασα για το Red Herring ένιωσα ότι έπαιρνα στα χέρια μου έναν οδηγό συγγραφικής δεοντολογίας: «Πώς να αποπροσανατολίσετε έντιμα τον αναγνώστη» (δίνοντάς του ένα στοιχείο που μοιάζει έγκυρο αλλά τελικά οδηγεί αλλού). Το ίδιο συνέβη και με το MacGuffin. Από τον Χίτσκοκ μέχρι τον Χάμετ και το Γεράκι της Μάλτας, ο Μυροφορίδης εξηγεί πώς ένα αντικείμενο ή γεγονός που φαίνεται καίριο για την πλοκή, μπορεί τελικά να είναι σχεδόν αδιάφορο από μόνο του, λειτουργώντας μόνο ως αφορμή για την ιστορία. Αυτό που μου άρεσε είναι ότι δεν το αντιμετωπίζει ως “κόλπο”, αλλά ως αφηγηματικό μοχλό που ρυθμίζει το ενδιαφέρον. Και βέβαια, η αναφορά στις ψευδείς αιτιολογήσεις ‒από τον Άρθουρ Κόναν Ντόιλ μέχρι τον Νταν Μπράουν‒ μου θύμισε πόσες φορές έχω παρασυρθεί, ως αναγνώστρια, από μια εξήγηση που έμοιαζε αλάνθαστη, μόνο για να διαλυθεί εις τα εξ ων συνετέθη στη συνέχεια.

Όσον αφορά εμένα, η μελέτη αυτή λειτούργησε σαν μια άψογη σύζευξη θεωρίας και πράξης, γραμμένη με τρόπο κοφτό αλλά ταυτόχρονα λυρικό, διδακτικό χωρίς να στερείται της δημιουργικής σπίθας. Το πάθος του Αλέξανδρου για το αντικείμενό του διαπερνά τις σελίδες και μετατρέπει κάθε παράδειγμα, κάθε αναφορά, σε ζωντανό διάλογο με τον αναγνώστη. Δεν συναντάς έναν ψυχρό θεωρητικό λόγο, αλλά μια εμπνευσμένη συνομιλία που σε πείθει ότι η πλοκή δεν είναι απλό εργαλείο, αλλά η ίδια η καρδιά της αφήγησης. Να πω εδώ ότι όσοι γνωρίζουμε τον Αλέξανδρο τον “βλέπουμε” μέσα από το κείμενό του.

Η γραφή του με κέρδισε από την πρώτη στιγμή· καθαρή, ουσιαστική, γεμάτη εικόνες και παραδείγματα που μιλούν κατευθείαν στον αναγνώστη, είτε έχει χρόνια εμπειρίας είτε μόλις ξεκινά να γράφει. Η προσεγμένη δομή και τα παραδείγματα από τόσες διαφορετικές λογοτεχνικές σχολές, μαζί με τα πρακτικά εργαλεία που προσφέρει, δεν μένουν στη θεωρία, οδηγούν κατευθείαν στην πρακτική δημιουργία. Προσωπικά, ένιωσα πως δεν πήρα απλώς γνώσεις· πήρα έναν οδηγό που μπορώ άμεσα να εφαρμόσω στη γραφή μου.

Προχωρώντας από κεφάλαιο σε κεφάλαιο, καταλαβαίνεις ότι το βιβλίο έχει γραφτεί όχι μόνο για να σε διδάξει, αλλά για να σε εμπνεύσει να πάρεις μολύβι και χαρτί και να ξεκινήσεις να χτίζεις τις δικές σου ιστορίες. Αυτή η ενέργεια, η αφοσίωση και η γνήσια αγάπη του Αλέξανδρου για τη συγγραφή είναι που κάνουν το βιβλίο να ξεχωρίζει.

Ολοκληρώνοντας θέλω να πω πως αυτό το βιβλίο, κατ’ εμέ, αξίζει όχι πέντε αστέρια αλλά πενήντα, γιατί κατορθώνει κάτι σπάνιο: μετατρέπει την πλοκή από αφηρημένο εργαλείο σε ζωντανό οργανισμό, και σε προσκαλεί να δημιουργήσεις μαζί του. Και σε μια ελληνική πραγματικότητα όπου τα καλά εγχειρίδια δημιουργικής γραφής σπανίζουν, το βιβλίο του Αλέξανδρου Μυροφορίδη έρχεται να καλύψει ένα μεγάλο κενό στο συγκεκριμένο αντικείμενο, με τρόπο προσιτό και ταυτόχρονα βαθιά εμπνευσμένο. Δεν είναι απλώς ένα εγχειρίδιο, είναι ένας συνοδοιπόρος στον δρόμο της δημιουργικής γραφής.

Αλέξανδρος Μυροφορίδης

Η κριτική δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο διαδικτυακό περιοδικό fractalart.gr.