Συνέντευξη: ΛΙΝΑ ΒΑΡΟΤΣΗ: «Oι χαρακτήρες μου έρχονται να με βρουν, δεν τους ψάχνω εγώ»

Η Λίνα Βαρότση γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη. Από το 2003 έως το 2020 έζησε στη Μεγάλη Βρετανία, όπου εργάστηκε στην κινηματογραφική βιομηχανία και την Ανώτατη Εκπαίδευση. Κατέχει πτυχίο Δημοσιογραφίας & ΜΜΕ, μεταπτυχιακό στην παραγωγή και σκηνοθεσία κινηματογράφου, και διδακτορικό στη Δημιουργική Γραφή & Θεωρία της Λογοτεχνίας. Η μονογραφία της, που αφορά τη δημιουργία του μυθοπλαστικού χαρακτήρα, Conceptualisation and Exposition: a Theory of Character Construction, κυκλοφορεί διεθνώς από τον εκδοτικό οίκο Routledge, New York. Η δουλειά της έχει παρουσιαστεί σε ακαδημαϊκά συνέδρια κριτικής λογοτεχνίας και δημιουργικής γραφής, συμπεριλαμβανομένου και του Great Writing: The International Creative Writing Conference που παίρνει μέρος κάθε χρόνο σε πανεπιστημιακές δομές στο Λονδίνο. Τον Ιούνιο του 2020, επαναπατρίστηκε με την οικογένειά της στη Θεσσαλονίκη, όπου και ζουν ως σήμερα. Το «Σήκω από Πάνω μου» είναι το πρώτο της μυθιστόρημα, και ήταν υποψήφιο στις βραχείες λίστες πρωτομφανιζόμενου συγγραφέα στα λογοτεχνικά βραβεία του περιοδικού «Αναγνώστης» και τα βραβεία Public.

(Συνέντευξη στην Κατερίνα Τσαμπά)

Λίνα, σε καλώς ορίζω στα ΒΙΒΛΙΟγραφικά και η πρώτη ερώτηση που θέλω να μου απαντήσεις είναι γιατί αυτός ο τίτλος στο βιβλίο σου; Γιατί «Σήκω από πάνω μου»;

Είναι μία φράση που όλοι έχουμε χρειαστεί και να πούμε και να ακούσουμε, κουβαλάει μέσα της παρελθόν, παρόν και μέλλον, και εκφράζει πόσο καθοριστικές και καταλυτικές είναι οι ανθρώπινες σχέσεις για το πώς βλέπουμε τον εαυτό μας και τους άλλους γύρω μας. Όπως διαπίστωσες, το «σήκω από πάνω μου» χρησιμοποιείται δυο φορές αυτολεξεί, ενώ υπονοείται πολυάριθμες. Είναι το φορτίο που κουβαλάμε στις πλάτες μας μια ολόκληρη ζωή καθώς πλοηγούμαστε μέσα στις ανθρώπινες σχέσεις και τις προσπάθειες του αυτοπροσδιορισμού, και αν δεν μάθουμε να το φωνάζουμε, θα μας τραβάει κάτω ωσότου το πηγούνι μας αγγίξει το έδαφος.

Η Νίνα, η κεντρική ηρωίδα του βιβλίου, είναι ατίθαση, ασυμβίβαστη. Γιατί επέλεξες να είναι αυτός ο χαρακτήρας η ηρωίδα σου;

Μπορεί να σου φανεί παράξενο, αλλά συνήθως οι χαρακτήρες μου έρχονται να με βρουν, δεν τους ψάχνω εγώ. Αν, λοιπόν, βάλουμε αυτή την υποσυνείδητη διαδικασία κάτω από το μικροσκόπιο, ενδεχομένως θα ανακαλύψουμε δύο τινά: αφενός, ότι το πρότυπο αυτό της γυναίκας-αντιήρωα που δεν εμπίπτει στις κοινωνικές προσδοκίες είναι η μούσα μου. Η γυναίκα, δηλαδή, που ενώ έχει γαλουχηθεί να είναι το καλό κορίτσι, να κάνει το σωστό, να φέρεται με τον χι ψι τρόπο, διεκδικεί το δικαίωμά της να υπάρχει ατόφια.

Αφετέρου γιατί, εν τω προκειμένω, ο κόσμος τείνει να βλέπει τις γυναίκες που έχουν δεχτεί έμφυλη βία ως άβουλες, αδύναμες υπάρξεις που δεν έχουν το κουράγιο να απεμπλακούν. Φυσικά και δεν είναι έτσι τα πράγματα. Η Νίνα κουβαλάει αυτό το σκληρό κέλυφος γιατί έτσι έχει μάθει να επιβιώνει. Απορρίπτει πριν την απορρίψουν, επιτίθεται πριν της επιτεθούν, γιατί στον μικρόκοσμο της οικογένειας και της κοινωνίας που έχει μεγαλώσει, αναγκάστηκε να οχυρωθεί από μικρή. Στην πραγματικότητα, είναι ευάλωτη και διψασμένη για αποδοχή, γι’ αυτό και παραδίδει οικειοθελώς τα όπλα της όταν οι συγκυρίες το ευνοούν. 

Η ολοκλήρωση ενός μυθιστορήματος απαιτεί πολύ μεγαλύτερη ενασχόληση, αφοσίωση, αναλυτική ματιά και αυτοκριτική. 

Τα συναισθήματα που ξυπνάς στον αναγνώστη μέσα από το βιβλίο σου είναι πολλά. Ποιο πιστεύεις ότι υπερτερεί ή, ίσως να ρωτήσω καλύτερα, ποιο θα ήθελες να υπερτερεί;

Η αλήθεια είναι ότι γράφω αβίαστα, δίχως δηλαδή την πρόθεση να δημιουργήσω προμελετημένα συναισθήματα στον αναγνώστη. Η ανάγνωση, άλλωστε, εκτός από ανθρωποκεντρική είναι και καθαρά ιδιοσυγκρασιακή πράξη, τουτέστιν η αχίλλειος πτέρνα καθώς και τα σημεία ταύτισης του καθενός διαφέρουν ανάλογα με τα προσωπικά του βιώματα. Πάντως αν υπάρχει κάτι που θα ήθελα να νιώσει ο αναγνώστης μέσα σε όλο το βιβλίο, αυτό είναι το αίσθημα της κάθαρσης στο τέλος. 

Στο μυθιστόρημα θίγεις πολύ έντονα το θέμα της κακοποίησης. Τι μήνυμα θέλεις να περάσεις μέσω αυτού;

Και εδώ, θα πω ότι δεν στοχεύω να περάσω εσκεμμένα κάποιο μήνυμα, ηθικολογικά ή διανοητικά. Το θέμα που πραγματεύεται το βιβλίο αφορά αίτια και αιτιατά που δεν επιπλέουν στην επιφάνεια, εκείνες τις λεπτές αποχρώσεις που συχνά δεν προσέχουμε μέσα σε μια ανακατεμένη παλέτα. Στην περίπτωση αυτή, μία θεματική αφορά το πώς μπορούμε να γίνουμε αυτοεκπληρούμενες προφητείες υιοθετώντας τις πεποιθήσεις, ή και την παρανόηση των προθέσεων, που προβάλλουν οι άλλοι για εμάς. Η Νίνα έχει συνδέσει την αγάπη με τη σωματική τιμωρία, τις διαπροσωπικές σχέσεις με ένα άστατο παιχνίδι ανοχής και απόρριψης. Μεγάλωσε σε προβλέψιμες σχετικά συνθήκες, δίχως όμως άνευ όρων αποδοχή, σε μια εποχή όπου οι γονεϊκές πρακτικές δεν είχαν μπει στο μικροσκόπιο όπως σήμερα. Η ιστορία της, λοιπόν, λέει στον αναγνώστη ότι, υπό τις ανάλογες περιστάσεις, θα μπορούσε ο καθένας μας να είναι στη θέση της.

Πες μας λίγα λόγια για τη σχέση σου με τη συγγραφή. 

Η συγγραφή για μένα είναι ανάγκη. Η ανάγκη μου να χαρτογραφώ τον κόσμο όπως τον αντιλαμβάνομαι, η αγάπη μου για τις λέξεις, η αφοσίωσή μου στη μυθοπλασία και ο τρόπος μου να ξεψαχνίζω τις υποσυνείδητες, κρυμμένες πτυχές του εαυτού μου. Όσον αφορά τη διαδικασία καθαυτή, δεν μπορώ να γράψω μηχανικά. Έχω τον χώρο και τον χρόνο μου, και το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς βγαίνει από τα μεσάνυχτα ως τις πρώτες πρωινές ώρες, που μου επιτρέπουν να βυθιστώ στον κόσμο που χτίζω δίχως περισπασμούς· ένα διανοητικό και συναισθηματικό τανγκό σε μια έρημη σάλα χορού, καταμεσής της νύχτας. 

Το «Σήκω από πάνω μου» είναι το πρώτο σου βιβλίο και προσωπικά θα ήθελα να δω κι άλλα σου έργα. Έχεις κάτι στα σκαριά;

Σε ευχαριστώ πολύ, και για την ερώτηση και το ενδιαφέρον. Ναι, έχω ενάμιση χρόνο τώρα που εργάζομαι στο δεύτερο βιβλίο, έχω περάσει τη μέση και οδεύω σιγά-σιγά προς το τέλος. Γενικά, δεν βιάζομαι να παράξω, θέλω να έχω έλεγχο της ποιότητας της δουλειάς μου και είμαι αρκετά αυστηρή με τον εαυτό μου στο κομμάτι αυτό. Το καινούργιο μυθιστόρημα είναι και αυτό κοινωνικό με υπαρξιακό πυρήνα, αλλά πολύ διαφορετικό σε σκηνικό και ατμόσφαιρα. Χωρίς να μοιραστώ περισσότερες λεπτομέρειες, θα σε παραπέμψω στους χαρακτηριστικούς πίνακες του Τζούλιους φον Κλέβερ για να πάρεις μια ιδέα για το υπόβαθρο. 

Στο βιβλίο θίγεις κάτι εξίσου σημαντικό. Τις επιλογές που κάνουμε πολλές φορές χωρίς να έχουμε όλα τα στοιχεία που χρειαζόμαστε. Είναι ένα θέμα που με προβλημάτισε πολύ μετά που το διάβασα. Πες μας γι’ αυτό κάτι παραπάνω.

Επιστρέφουμε, λοιπόν, στην προηγούμενη συζήτηση και το ζήτημα του αυτοπροσδιορισμού. Ένας άνθρωπος εδραιώνει μια αίσθηση ταυτότητας με βάση μια κατανόηση εαυτού που σμιλεύεται στην παιδική ηλικία και διαμορφώνεται στο ξετύλιγμα της ζωής του. Να το πούμε αλλιώς, η σχέση μας με τους γονείς μας (ή τους κύριους φροντιστές) είναι καθοριστική για το πώς θα καταλήξουμε να βλέπουμε και να συμπεριφερόμαστε στον εαυτό μας και κατ’ επέκταση τις επιλογές που θα κάνουμε. Πολύ συχνά, λοιπόν, οι επιλογές αυτές είναι απόρροια λανθασμένων συμπερασμάτων που έχουμε βγάλει, γιατί τα γυαλιά που μας φόρεσαν από τα μικράτα μας είναι παραμορφωτικά, ακόμη και μπροστά στον καθρέφτη, κι εμείς είτε δεν θέλουμε να τα βγάλουμε είτε έχουμε συνηθίσει την περιορισμένη αυτή ορατότητα ως φυσιολογική. Γενικά, είναι δύσκολο να αποκλίνουμε από το αφήγημα που μας συνοδεύει μια ζωή, όσο δραματικό κι αν είναι, γιατί νιώθουμε ασφαλείς στις σκέψεις μας.

Είναι δύσκολο να αποκλίνουμε από το αφήγημα που μας συνοδεύει μια ζωή, όσο δραματικό κι αν είναι, γιατί νιώθουμε ασφαλείς στις σκέψεις μας.

Τι σημαίνει για σένα βιβλίο;

Ένας πολυδιάστατος κόσμος όπου μπορεί κανείς να ζήσει άλλες ζωές, μέσα από τον πλούτο των λέξεων. Ένα διανοητικό, συναισθηματικό και καθόλα βιωματικό ταξίδι που μπορεί να μας φέρει σε επαφή με μια πληθώρα από κουλτούρες, νοοτροπίες, προοπτικές και προσωπικές αλήθειες, ενισχύοντας τη φαντασία, την ενσυναίσθηση και τις γνώσεις μας για τον κόσμο και την ανθρωπότητα. 

Θα έγραφες εντελώς άλλο είδος; Πχ αστυνομικό που θεωρείται ένα δύσκολο είδος.

Αυτή τη στιγμή όχι. Κάθε είδος έχει τις συμβάσεις και την τεχνική του, και πριν βιαστεί κανείς να μεταπηδήσει στο επόμενο, θεωρώ πως πρέπει να έχει κατακτήσει αυτό στο οποίο έχει αφοσιωθεί, κάτι που δεν μπορεί να συμβεί με ένα μόνο βιβλίο. Χρειάζεται ενασχόληση, εξάσκηση και πολύ διάβασμα. Ανέκαθεν αγαπούσα το κοινωνικό μυθιστόρημα, είτε ως αναγνώστρια είτε ως συγγραφέας, γιατί επιχειρεί να διεισδύσει στα μύχια της ανθρώπινης ψυχής και την πολυπλοκότητα των σχέσεων. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα ενσωματώσω στη δουλειά μου στοιχεία από άλλα είδη – μάλιστα το καινούργιο μου εγχείρημα έχει και μυστήριο και μια μικρή δόση εγκλήματος, στον βαθμό όμως που ευνοεί και εμπλουτίζει τις κοινωνικές θεματικές του. Ο πειραματισμός αυτός αποτελεί μέρος της διαδικασίας και της συγγραφικής εξέλιξης. Παρόλα αυτά, η εστίασή μου παραμένει στο υπαρξιακό.

Τι πιστεύεις ότι πρέπει να έχει σήμερα ένας συγγραφέας; Ταλέντο ή εξάσκηση; 

Αντίληψη. Για μένα είναι το άλφα και το ωμέγα. Η τεχνική μαθαίνεται, η γραφή χρειάζεται εξάσκηση. Εάν συμφωνήσουμε ότι η μυθοπλασία, με όλα τα φανταστικά στοιχεία της, εμπνέεται από την ίδια τη ζωή, τότε ο συγγραφέας θα πρέπει να είναι σε θέση να παρατηρεί, να κατανοεί, να υποθέτει και να αναμοχλεύει τα συμπεράσματα με τη φαντασία του, ώστε να αποτυπώσει τη χαρτογραφημένη του κατανόηση στο χαρτί. Άλλωστε και το ταλέντο το ίδιο είναι το αποτέλεσμα μιας καλά δουλεμένης και εξασκημένης αρχικής ιδιότητας.

Αν ερχόταν ένας νέος συγγραφέας που δεν έχει εκδώσει ακόμη, τι θα του συμβούλευες να κάνει; Έγραψε το βιβλίο του δηλαδή, ποιο είναι κατ’ εσέ το επόμενο βήμα;

Εξαρτάται από το υπόβαθρο και την ίδια τη δουλειά του. Υπάρχουν άνθρωποι που μελετούν και εξασκούνται για χρόνια, μα δεν έχουν ακόμη τολμήσει να υποβάλουν το έργο τους για έκδοση, είτε από τελειομανία είτε αποθαρρημένοι από τον φόβο της απόρριψης (κι εγώ η ίδια άλλωστε ανήκα για πολλά χρόνια στην πρώτη κατηγορία). Έχω συναντήσει και κόσμο που έγραψε κάτι μέσα σε μερικούς μήνες και το έστειλε μαζικά στους εκδοτικούς. Εκτός κι αν θεωρείς εαυτόν μικρό Μότσαρτ, να κλείνεις τα μάτια και να αραδιάζεις αριστουργήματα με τα δαχτυλάκια σου, η ολοκλήρωση ενός μυθιστορήματος απαιτεί πολύ μεγαλύτερη ενασχόληση, αφοσίωση, αναλυτική ματιά και αυτοκριτική. Επομένως, η πρώτη μου αντίδραση θα ήταν να τον/τη ρωτήσω πόσο καιρό εργάστηκε, πόσα drafts έχει παράξει, αν έχει συμβουλευτεί beta readers και, εν τέλει, αν έχει κάνει σωστή έρευνα αγοράς, μιας και συχνά οι εκδοτικοί οίκοι εξειδικεύονται σε διαφορετικά είδη. Πάντως η μία συστηματική συμβουλή που δίνω σε μελλοντικούς συναδέλφους είναι να μην τα παρατάνε. Επιμονή και ουσιαστική εξάσκηση, και κάποια στιγμή θα δικαιωθούν.

Ποια είναι η μεγαλύτερή σου ευχή για τον κόσμο; Θα τη μοιραστείς μαζί μας;

Βλέποντας τι γίνεται και τι ανέκαθεν συνέβαινε στον κόσμο, σε κάθε κλίμακα, η πρώτη ευχή μου θα ήταν για την υγεία, τη δική τους και των αγαπημένων τους. Αν εμείς και οι αγαπημένοι μας είμαστε καλά, μπορούμε να ονειρευόμαστε. Και τα όνειρα είναι τα πιο ισχυρά καύσιμα στο ταξίδι της ζωής.

Λίνα μου, σε ευχαριστώ για την ωραία συζήτηση και σου εύχομαι κάθε επιτυχία σε ό,τι ετοιμάζεις. Τα ΒΙΒΛΙΟγραφικά θα σε παρακολουθούν. Με την καλή την έννοια. 😊